Trong đại triển lãm Cảm thức Đông Dương tại tòa nhà Đại học Tổng hợp số 19 Lê Thánh Tông (nay là Đại học Quốc gia Hà Nội), tác phẩm Sắp đặt ánh sáng tại các ô cửa kính ngay sảnh chính tòa nhà tạo ấn tượng mạnh mẽ cho người xem khi vừa bước vào, được thực hiện bởi Trần Hậu Yên Thế – nghệ sĩ thị giác kiêm nhà nghiên cứu nghệ thuật. Ông được biết đến không chỉ với các sáng tác nghệ thuật sắp đặt và nghệ thuật ý niệm mà còn là một trong những nghệ sĩ đầu tiên thử nghiệm các loại hình nghệ thuật mới tại Việt Nam. Song song với sự nghiệp sáng tác, ông còn chuyên tâm nghiên cứu mỹ thuật cổ truyền, với nhiều ấn phẩm công bố về nghệ thuật cổ truyền của người Việt.

Với mong muốn tư vấn dinh dưỡng, chia sẻ bí quyết nấu ăn cho người nội trợ, chuyên gia ẩm thực Nguyễn Thường Quân phát triển thương hiệu “Bếp Quân“. Ảnh: NVCC

PV: Là người từng nhiều lần mang ẩm thực Việt Nam ra thế giới trong các sự kiện giao lưu văn hóa, xin anh chia sẻ một vài kỷ niệm mà anh thấy đáng nhớ nhất?

Anh Nguyễn Thường Quân: Tôi ấn tượng đến tận bây giờ đó là câu chuyện về những người xa xứ, khi chúng tôi tổ chức những ngày ẩm thực Việt Nam tại Moskva, Nga, chương trình do Chính phủ và Bộ Ngoại giao tổ chức. Lúc đó chúng tôi có làm món phở đúng phong vị truyền thống.

Có rất nhiều người sau khi ăn xong đã đến ôm và cảm ơn đầu bếp đã đem quê hương đến cho họ. Đặc biệt, bác Đại sứ Việt Nam mình ở Nga sau khi ăn hai tô đã đến khen ngợi đầu bếp và nói rằng đã lâu lắm rồi mới được ăn phở đúng phong vị Việt Nam như thế này.

Đấy là những kỷ niệm rất vui. Vui vì thông qua món ăn mà người đầu bếp đã đem được cả quê hương, tâm tình, sự yêu thương đến cho đồng bào mình ở nước ngoài.

PV: Anh đánh giá như thế nào về vai trò của ẩm thực trong việc lan tỏa văn hóa Việt Nam?

Anh Nguyễn Thường Quân: Không chỉ riêng Việt Nam, ẩm thực đóng vai trò rất mạnh mẽ trong việc lan tỏa văn hóa của bất cứ quốc gia nào. Ví dụ nói đến Nhật người ta nghĩ đến susi, nói đến Hàn Quốc người ta nghĩ đến kim chi, Thái Lan là Tom Yum, nói đến Việt Nam thì phải nói đến phở.

Hiển nhiên sự lan tỏa đó là rất lớn. Vấn đề là chúng ta phải lan tỏa một cách bài bản chứ không phải tràn lan. Hiện nay công tác này còn chưa được kiểm soát tốt, chưa thống nhất về mặt hình ảnh, chất lượng nên đôi khi tạo ra hiệu quả ngược.

Anh Nguyễn Thường Quân là người thường xuyên giới thiệu về ẩm thực Việt Nam trong các sự kiện ngoại giao quan trọng hay tiệc chiêu đãi khách quốc tế.

PV: Chào anh Quân, rất vui được gặp anh trong Chương trình đón Xuân Quý Mão 2023 của Kênh VOV Giao thông.

Anh Nguyễn Thường Quân: Vâng, xin chào Kênh VOV Giao thông và các thính giả.

PV: Là một đầu bếp rất nổi tiếng cả ở trong nước cũng như quốc tế, anh có thể chia sẻ cơ duyên nào mà anh đến với nghề đầu bếp?

Anh Nguyễn Thường Quân: Cơ duyên thì cũng tự nhiên thôi, tôi may mắn sinh ra trong một gia đình có truyền thống nấu ăn ngon. Sau này khi làm du lịch, đi nhiều nơi, tôi phát hiện ra một điều là, ẩm thực Việt Nam mình rất ngon, rất tuyệt vời và rất hấp dẫn, không chỉ nuôi dưỡng con người mà có giá trị thực sự.

Đặc biệt khách du lịch khi đến Việt Nam họ đều rất quan tâm đến món ăn. Từ những suy nghĩ như vậy tôi yêu ẩm thực, yêu món ăn Việt lúc nào không hay.

PV: Theo anh nét độc đáo của ẩm thực Việt Nam so với các nước trên thế giới được thể hiện như thế nào?

Anh Nguyễn Thường Quân: Tính độc đáo của ẩm thực Việt Nam thể hiện đầu tiên ở sự cân bằng, sau đó là tinh tế. Sự cân bằng này là hiếm có trên thế giới. Mình đi các nước thì thấy có nước ăn rất mặn, có nước ăn rất ngọt, có nước ăn rất cay.

Nhưng ẩm thực Việt Nam lại kết hợp được các vị này lại với nhau để làm cho món ăn ngon, để các nguyên liệu giữ nguyên được giá trị và dinh dưỡng. Thứ hai là cách thức nấu ăn, dựa trên tính âm và tính dương, ví dụ thịt trâu phải đi với gừng, cá có giềng.

Đấy là tính cân bằng âm dương. Đặc biệt các gia vị nấu nướng tươi của Việt Nam cũng là những vị thuốc. Không những tạo hương vị cho món ăn mà còn giúp cơ thể sau khi ăn khỏe mạnh hơn, chống lại bệnh tật.

Thêm một nét độc đáo nữa là ẩm thực Việt Nam chứa đựng nhiều sự yêu thương, nhiều văn hóa nhân văn và sự tiếp nối truyền thống của cả một dân tộc. Ví dụ, trong lịch sử, vua Lang Liêu là vị vua đầu tiên trên thế giới trở thành vua nhờ làm món ăn.

Món ăn xuất phát từ nông nghiệp, lúa gạo, qua đôi bàn tay khéo léo, sự chăm chỉ thì làm ra cái bánh trưng, có đầy đủ thịt, gạo đỗ tượng trưng cho sự cân đối. Đấy là câu chuyện đặc thù nhất về nét độc đáo trong văn hóa ẩm thực Việt Nam, tính hiếu nghĩa, yêu thương và kết nối truyền thống.

PV: Chúng ta đang trong không khí những ngày đầu xuân, tôi muốn hỏi anh là một mâm cỗ Tết truyền thống của Việt Nam thường gồm bao nhiêu món, đó là những món gì?

Anh Nguyễn Thường Quân: Việt Nam có ba miền và mỗi nơi có phong tục khác nhau. Thôi thì, đang ngồi ở Hà Nội chúng ta sẽ nói đến mâm cỗ Tết ở Hà Nội. Tôi còn nhớ, có những năm thì 4 bát, 4 đĩa, hay có những năm làm ăn khấm khá thì 6 bát, 8 đĩa.

Nhưng làm gì thì làm, trên mâm cỗ bao giờ cũng phải có bánh trưng, dưa hành, thịt gà, đĩa nem và một loại canh không thể thiếu được là canh măng, canh bóng. Xa xa hơn nữa thì nhà có nồi cá kho, có nhà thì thêm đĩa giò, đĩa chả

PV: Văn hóa Việt Nam vốn được biết đến với sự đa dạng giữa các dân tộc và vùng miền. Điều này được thể hiện qua văn hóa ẩm thực như thế nào?

Anh Nguyễn Thường Quân: Văn hóa Việt Nam đa dạng ngay trong cách ăn mặc, khí hậu, địa hình, theo đó phản ánh luôn đến văn hóa ẩm thực. Ví dụ ba miền, thì Huế nổi trội ở màu sắc sặc sỡ, chế biến rất tỷ mỷ cầu kỳ. Món ăn thì thiên về mặn và thậm chí hơi ngọt. Mặn ngọt rất rõ ràng.

Vào trong Nam thì chúng ta thấy ngọt nhiều hơn. Người miền Nam ăn uống đơn giản hơn, ít ăn rau lá mà ăn nhiều rau thơm. Chế biến thì miền Nam họ không cầu kỳ. Còn miền Bắc thì các món ăn rất kiểu cách.

Ví dụ như ở Hà Nội thì ăn gì, ăn như thế nào, ăn với ai… một mâm cơm cũng bao hàm đầy những câu chuyện, vị thì tương đối cân bằng. Sự khác biệt của ba miền là như vậy nhưng miền nào cũng có đặc sản, món ngon và câu chuyện riêng.

Thưởng thức các món ngon trong không khí ngày đầu xuân mới giúp mọi người tạm gác đi bao nỗi lo toan, bộn bề cuộc sống, là dịp để ông bà, con cháu, anh em, bạn bè quây quần bên mâm cơm gia đình - Ảnh minh họa

Theo nhà nghiên cứu văn hóa Trần Bảo Hưng, cuộc sống ngày càng phát triển hiện đại, bởi vậy nét văn hóa ẩm thực Tết ngày nay cũng đã khác nhiều so với Tết xưa.

Tuy nhiên, trong ký ức của ông, mâm cỗ Tết xưa dù còn nhiều khó khăn, thiếu thốn, không được ‘mâm cao, cỗ đầy’ như hiện nay nhưng vẫn mang nét tinh tế, chứa đựng hàm ý sâu xa trong từng món ăn, thậm chí trong cách bài trí từng chiếc bát, cái đĩa.

“Bây giờ dịch vụ làm nhiều rồi, đi một lúc là lo xong cái Tết. Nhưng ngày xưa các cụ là tự mình làm lấy, thì nó có cái vất vả của cái tự mình làm lấy, nhưng mà nó có cái vui, cái thích. Thưởng thức cái bánh trưng mà đi mua ở ngoài chợ nó cũng khác. Tức anh phải mua lá, mua thịt, mua đỗ về làm, về gói, rồi nấu hàng chục tiếng đồng hồ mới có cái bánh trưng thì nó khác.

Hoặc là có những cái cầu kỳ mà ông cha ta rất quan tâm. Dù đời sống hàng ngày càng giản tiện bao nhiêu càng tốt nhưng ngày Tết rất được chú trọng. Ví dụ một mâm cỗ Tết bây giờ bao nhiêu bát, bao nhiêu đĩa không bằng ngày xưa. Vì bây giờ giò chỉ có giò lụa rồi giò mỡ, nhưng ngày xưa phải có giò lụa, giò thủ, giò pha, giò lòng... Ngoài ra còn đủ thứ bánh.

Bây giờ chỉ có bánh trưng thôi nhưng ngày xưa còn có bánh mật, bánh gai, bánh phu thê… Những món ăn này có vì các cụ xưa nghĩ rằng, trước là cúng cụ sau là ăn. Nhưng bây giờ quan niệm này dần phai rồi, vì giờ ta ăn quanh năm rồi, cho nên bây giờ không thấy quan trọng nữa”, nhà nghiên cứu văn hoá Trần Bảo Hưng chia sẻ.

Thực tế, cùng dòng chảy của xã hội hiện đại, những cái Tết thời kỳ 4.0 cũng đã khác rất nhiều so với trước đây. Tuy nhiên, dù cuộc sống có hối hả, bận rộn đến thế nào thì ngày Tết cổ truyền vẫn có vị trí đặc biệt quan trọng trong văn hóa người Việt. Các món ăn được lựa chọn trong ngày đầu xuân bao giờ cũng chứa đựng những gì tinh túy, đặc trưng nhất, phản ánh rõ nét nhất cái tài đảm đang, khéo léo của người làm ra chúng.

Bên cạnh đó, ẩm thực ngày Tết Việt Nam còn được biết đến với sự phong phú, đa dạng giữa các dân tộc, các vùng miền và tất cả đều hướng tới giá trị văn hóa truyền thống chung về cuộc sống, về cội nguồn.

Dọc theo dải đất hình chữ S vào những ngày đầu Xuân, từ điểm cực Bắc ở Hà Giang cho đến điểm cực Nam mũi Cà Mau, không khó để chúng ta bắt gặp bức tranh ẩm thực đầy màu sắc. Mỗi dân tộc, mỗi vùng đất lại có cách chế biến, thể hiện các món ăn ngày Tết với hương vị, nét đặc trưng riêng.